Мин 1917 сыллаахха Ар5аа Ханалас улууhугар Мытаах нэhилиэгэр, билиннитэ Соло5он нэhилиэгэр Чычаас диэн сиргэ дьаданы кэргэннэ тёрёёбутум. А5ам 1924 сыллаахха мин сэттэлээхпэр ёлбутэ. Туёрт о5о ийэбитигэр хаалбыппыт. Убайым 1931 сыллаахха Чычааска тэриллибит туос табаарыстыба5а киирбитэ.
1931 сыллаах куhун Ёркё туёрт кылаастаах оскуола аhыллыбыта, ол оскуола5а балтыбыныын уёрэххэ киирбитим. Мин бу оскуола5а ус сыл уёрэнэн ус кылааhы бутэрбитим кэннэ, убайым Герасим хара5а суох буолбута, онон сибээстээн мин уёрэхтэн уурайан дьиэбин кёрёр буолбутум.
Ити кэмнэ Чычаас туос табаарыстыбатын артыала буолбута. Бу артыалга икки сыл улэлээн баран, 1936 сыллаахха Бэрдьигэстээххэ ус ыйдаах хонуу биригэдьиирин бэлэмниир курска уёрэммитим. Биhигини Захаров Михаил Саввич уёрэппитэ.
Курстан тахсан баран, хонуу биригэдьииринэн улэлээбитим. 1939 сылга диэри. Бу сыл Захарова Татьяна Семеновна бэрэссэдээтэллээн олорон алтынньы ыйга Якутскайга колхознай оскуола5а алта ыйга уёрэххэ ыыппыта. Манна уёрэнэн, хонуу биригэдьииринэн улэлииргэ ананан тахсаммын, 1941 сыл атырдьах ыйыгар диэри улэлээбитим. 1941 сыл атырдьах ыйын 29 кунугэр аармыйа5а ынырыллар бэбиэскэни туппутум, ол туун Бэрдьигэстээххэ киирбитим. Бэрдьигэстээхтэн алта суусчэкэ киhи буолан барбыппыт. Биhиги Чита таhыгар тиийэн байыаннай уёрэххэ ус ый кэринэ уёрэммиппит, онтон Бурятия5а тиийэн эмиэ балтараа ый курдук уёрэммиппит.
Тохсунньу бутуутэ Ар5аа фронна ыыппыттара. Олунньу 7 кунугэр Смоленскай уобаласка фронт инники кирбиитигэр тиийбиппит. Манна хас да дэриэбинэлэри немецтэртэн босхолообуппут, биирдии дэриэбинэни босхолооhунна иккилии-устуу суукка5а хаста да атаакалаан туран ыларбыт да уоттаммыт дэриэбинэни ыларбыт, киhитэ-суёhутэ суох. Онон биhиги Аармыйабыт аhа5ас халлаан анныгар сылдьарга тиийэрэ. Манна миигин кытта сылдьыбыттара Парфенов Василий (Тиис уолун уола, Мытаах), Арамааскы уола Иван (Мытаах), Дабылдьыс уола Петров И. Петров биhиги иннибитигэр ёлён туораабыта. Мин кулун тутар 7 кунугэр илиибэр баас ылбытым. Биир тимир суол станциятын атаакалааhын бириэмэтигэр. Онно Иван тёбётугэр чэпчэкитик араанньы ылан, мин кэннибиттэн санчааска тиийбитэ. Оттон Василий хайдах буолбутун билбэтэхпит. Мин госпиталга Татарскай АССР столицатыгар Казань куоракка сыппытым. 1942 сыл бэс ыйыгар диэри. Иккиhин эмиэ Ар5аа фронна тиийбитим Калуга куоракка. Онно 58 запасной стрелковай полка5а стрелогунан 1943 сыл кулун тутар 27 кунугэр диэри сылдьыбытым. Манна сылдьан чэпчэкитик араанньы буолбутум, утуёрэн баран I -й байыаннай тутуу этэрээтигэр отделение командирынан сылдьыбытым. 1946 сылга диэри. 1942 сылтан 1946 сылга диэри араас омук представителлэрин кытта со5отох сылдьыбытым. Онно нууччалар кыра омуктарга сыhыаннара уонна кёмёлёрё сурдээх учугэй этэ, бары биир ыал о5отун курдук сылдьарбыт. Мин нуучча табаарыстарбын кытта Смоленскай уобаластан Белоруссиянан, Польшанан, Восточнай Пруссиянан Одер ёрускэ диэри тиийбитим. Манна Одер кытыытыгар баар Штеттин аттыгар турдахпытына сэрии буппутэ, кыайыы буолбута. Сэрии бутээтин кытта немецтэр заводтарын, фабрикаларын Россия5а кёhёруугэ киирбиппит, итинник улэлээн Эльба ёрускэ тиийэ кэлбитим.
Кэлээт да Сталин аатынан холкуоска рядовой холкуостаа5ынан улэлээбитим, 1950 сыл от ыйыгар диэри. Бэс ыйыгар Сталин аатынан уонна Чкалов аатынан холкуос холбоспуттара. Онно УТФ сэбиэдиссэйинэн улэлээбитим. Онтон алтынньы ыйга Карл Маркс холкуостуун холбоспуппут, онно эмиэ УТФ сэбиэдиссэйинэн салгыы улэлээбитим. 1953 сыл тохсунньу 1 кунугэр диэри бу холкуоска биригэдьиирдээбитим. 1955 сылтан 1962 сылга диэри саhыл иитээччинэн уонна старшайынан улэлээбитим. 1962 сыл алтынньы ыйтан 1967 сыл кулун тутар ыйга диэри Соло5он нэhилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн улэлээбитим. 1967 сыл кулун тутартан 1968 сыл тохсунньуга диэри Горнай холкуоска илиибинэн хара улэ5э улэлээбитим. 1968 сылтан 1974 сыл бэс ыйыгар диэри Горнай лесхоз Мытаахтаа5ы учаастагар Соло5он нэhилиэгэр леснигинэн улэлээбитим. Билигин улэтэ суох олоробун, пенсионербын, II группалаах инвалидпын. 1943 сылга аармыйа5а сылдьан, партия чилиэнигэр кандидатынан киирбитим, онтон 1952 сылга партия чилиэнигэр ылыллыбытым. 1963 сылтан Коммунистическай улэ ударнигабын.
А5а дойдуну кёмускуур сэриигэ активнайдык сэриилэспитим иhин “А5а дойдуну кёмускуур сэрии II степеннээх орденынан”, “За боевые заслуги” диэн, “За победу над Германией” диэн мэтээллэринэн уонна “25 лет Победы в войне 1941-1945 гг.”, “50 лет Вооруженных Сил СССР” диэн знактарынан на5араадаламмытым. Сэрии кэнниттэн норуот хаhаайыстыбатын сайыннарыы улэлэригэр активнайдык улэлэспитим иhин Саха АССР уёрэ5ин министерствотын уонна Саха АССР Ойуурун хаhаайыстыбатын Министерствотын Почетнай грамоталарынан на5араадаланан турабын. Маны сэргэ Горнай оройуон уонна Орджоникидзевскай оройуон исполкомун, райкомнарын, Горнай холкуос правлениетын, Горнай лесхоз дирекциятын, месткомун Почетнай грамоталара бааллар. 1972 сыллаахха оройуон Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитим.
Олорон-улэлээн ааспыт кэммэр ханнык да буруйу-сэмэни онорон сууттаматах, миэрэллэммэтэх киhибин. Бу дьоллоох олохпут чэчирии сайдарын туhугар туох баар кыахпынан, тугу сатыырбынан, билэрбинэн улэлээн кэллим дии саныыбын.Биhиги а5а кёлуёнэ суолбутун эдэр ыччаттар солбуйуохтара, Ийэ дойдуларын иннигэр бэйэлэрэ чиэhинэйдик олоруохтара диэн эрэнэбин. Туох баар билиигитин, куускутун Ийэ дойдугут чэчирии сайдарын туhугар анаан, Коммунистическай партия тула тумсун, кини ыытар политикатын ёйёён уонна пропагандалаан.
А5а дойду сэриитин кыттыылаа5а сержант-Николай Романович Степанов
Олунньу 2 кунэ 1975 сыл.
ЗАХАРОВ АЛЕКСАНДР МИХАЙЛОВИЧ
Мин 1924 сыллаахха Саха АССР Горнай оройуонун Соло5он нэhилиэгэр дьаданы бааhынай кэргэнигэр атырдьах ыйын 15 кунугэр тёрёёбутум. Миигин кытта бииргэ тёрёёбут быраатым - Иван Михайлович 1965 сыллаахха сётёл ыарыыга ыалдьан ёлбутэ, билигин бииргэ тёрёёбут балтым Юлия Васильевна Алексеева Райпо5а улэлиир. А5ам 1938 сыллаахха ёлбутэ, билигин ийэм баар, сааhа 70-на. Мин 1933 сыллаахха Ёрт 4 кылаастаах начальнай оскуолатыгар уёрэнэн, 1940 сыллаахха ситэтэ суох 7 кылаастаах оскуоланы бутэрбитим. Ол кэнниттэн 1942 сыллаахха диэри колхозка араас производственнай улэ5э улэлээбитим.
1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар Советскай Армия кэккэтигэр байыаннай сулууспа5а ынырыллыбытым. Биhиги Чкалов аатынан холкуостан 5 буолан барбыппыт: Ефремов Егор Ефимович, Сергеев Григорий Матвеевич, Дьяконов Афанасий Константинович, Сергеев Иван Андреевич уонна мин. Бу сыл биhиги Иркутскай куорат таhыгар Мальта диэн тимир суол станциятыгар байыаннай лаа5ырга бала5ан ыйыгар тиийбиппит. Биhигини барыбытын тус-туспа чааска араартаан кэбиспиттэрэ. Мин киргиз, казах батальонугар тубэспитим. Бу сиргэ 3 ый байыаннай уёрэххэ уёрэнэн баран, Монголия кыраныыссатын таhыгар Дассан диэн кыра байыаннай городокка 1944 сылга диэри пехотнай оhуобай хайа стрелковай полкатыгар рядовой саллаатынан сулууспалаабытым. 1945 сыл ыам ыйыгар ар 5 аа немец сэриитэ буппутун кэннэ, биhиги чааспытын олох кыраныысса таhыгар Благовещенскай куорат аттыгар кёhёрбуттэрэ. 1945 сыл атырдьах ыйын 9 кунугэр радионан Вячеслав Михайлович Молотов Японияны кытта сэриини биллэрбитэ. Би h иги чааспыт атырдьах ыйын 10 куну гэр кыраныыссаны Благовещенскай куоратынан Амур ёруhу туораан, Манчжурия сиригэр киирбиппит. Биhиги фроммут иккис Дальневосточнай фронт диэн ааттаа5а. Фронт командующайа армия генерала Пуркаев этэ. Биhиги полкабыт 585-с оhуобай хайа стрелковай полката дэнэрэ, полк командира полковник грузин Кучава диэн этэ, мин бу полк 4-с ротатыгар рядовой автоматчик этим.
Манчжурия сиригэр Мукден куоракка диэри тиийбиппит . Мин бу сэриигэ Цицикар диэн кыра со5ус кытай куоратын таhыгар уhус сууккабар кыра контузия ылан, 12 хонукка полевой госпитальга сыппытым. Утуёрэн тахсыбытым, сэрии бутэн эрэр кэмэ этэ. Онтон бала 5 ан ыйын 2 кунугэр Япония толору капитуляцияла ата диэн биллэрбиттэрэ. Сэрии б у тэн, би h иги араас трофе йд ары уонна билиэннэйдэри конвойдааhынна сылдьыбыппыт. Мин сэрии кэнниттэн Манчжурия5а 2 ый сылдьыбытым. Биhиги чааска сахалар уhуёйэх этибит, биир Ёлуёхумэ, биир Уёhээ-Булуу киhитэ. Биhиги чаастан бу сэриигэ 170 киhи ёлбутэ уонна 150 киhи бааh ырбыта, 15 киhи сура5а суох суппутэ. 1945 сыл ахсынньы ыйга Хабаровскай куоракка кэлбиппит. Манна биhиги чааспытын ыhан тус-туспа гарнизоннарга арааран кэбиспиттэрэ. Мин 35-с воинскай артиллерийскай ыскылаакка лабораторист специалиhынан ананан араас снарядтары, авиационнай буомбалары сууйууга-сотууга, кырааскалааhынна сылдьыбытым.
Онтон 1946 сыллаахха ахсынньы ыйга демобилизацияланан 1947 сыл олунньу 20 кунугэр дойдубар кэлбитим. Мин "Германияны кыайыы", "Японияны кыайыы'" уонна "Кыайыы 20 сыла" диэн мэтээллэринэн на5араадаламмытым, И.В.Сталин биир махтал суругунан бэлиэтэммитим.
Кулун тутар 19 к у нэ 1975 сыл.
ЗАХАРОВ АЛЕКСАНДР КОНОНОВИЧ
Мин 1917 сыллаахха тёрёёбутум. Колхозка биригэдьииринэн улэлии сылдьан, сэриигэ барбытым. Званием рядовой, 1287 стрелковой полка5а Смоленскай туhаайыытынан сэриилэспитим. Молчановка дэриэбинэни ылыыга киирбиппит. Снайпер Прохоров Николай Васильевичтыын дэриэбинэ анныгар тиийэн баран, атахпар баас ылбытым. Прохоровым фронна хаалбыта, мин госпитальга барбытым. Госпитальтан тахсан 268 стрелковой полка5а Балтийскай муора хомотугар Финскэй силбэhии со5уруу ёттугэр алтынньы 15 кунугэр 1942 сыллаахха оборона5а турбуппут. Ёстёёх 400 метр курдук сытара. Манна икки тёгул ёстёёх оборонатын ыларга киирэ сылдьыбыппыт, хас да суус буолан киирэн баран, отучча буолан тённёр этибит. Мин онно минометчик этим, оборона5а турдахпытына 11 чыыhыла5а тохсунньу ыйга 1943 сыллаахха араанньы буолбутум, мина оскуолката сынаахпар туспутэ, онно мин ёйбун сутэрбитим. Бу араанньы буолуубар госпитальга сэттэ ый сытан эмтэнэн баран, утуёрэн дойдубар кэлбитим.
Мин на5араадаларым: "А5а дойду сэриитин II степенyээх" орден, "Германияны кыайыы иhин" уонна "Советскай Армия 30 сылын", "Кыайыы 20 сылын", "Советскай Армия 50 сылынан" мэтээллэрэ.
Олунньу 11 кунэ 1975 сыл.
ДЬЯКОНОВ СЕМЕН ВАСИЛЬЕВИЧ
Мин 1925 сыллаахха Горнай оройуонун Соло5он нэhилиэгэр тёрёёбутум. Армия5а райпо5а кассирынан улэлии сылдьан, 1943 сыллаахха барбытым. Званием рядовой саллаат, 1943 сыллаахха Монгольскай народнай республика Тоскуач Булач диэн сиргэ 57-с дивизия 80-с полкатыгар пулеметчигынан, онтон 406 связь полкатыгар телеграфиhынан, онтон 6-с гвардейскай танковай армия5а артиллериhынан, минометчигынан Японияны утары сэриигэ атырдьах ыйын 9 кунуттэн 1945 сыл бала5ан ыйын 3 кунугэр диэри 900 км, сири баран, Мукден куоракка "Большой Хинган'' диэн хайаны туораан сэриини тумуктэспитим. Биhигиттэн сууhунэн киhи ёлбутэ, бааhырбыта. Миигин Тунляо диэн Япония куоратыгар биир японец бэстилиэтинэн сыыhа ыппыта. Кинини мин табаарыстарым тутан ылан баран, онно сууттаабыттара.Биhиги ус кун устата аhаабакка да, уу да испэккэ, 800 саллааты, офицеры билиэн ылан сааларын-саадахтарын былдьаабыппыт.
На5араадаларым: "Японияны кыайыы иhин" медаль, "Советскай Армия 50 сыла" медаль, "Кыайыы 20 сыла" медаль, "Кыайыы 25 сыла” знак. Мин Армия5а 4 анар сыл сылдьыбытым. Билигин Горнай райпо5а со5отуопка отделыгар улэлиибин.
Тохсунньу 19 кунэ 1975 сыл.
ПРОХОРОВ НИКОЛАЙ ВАСИЛЬЕВИЧ
(ыстатыйаттан ылылынна)
Снайпер Николай Васильевич Прохоров 1918 сыллаахха Горнай оройуонун Соло5он нэhилиэгэр булчут кэргэнигэр тёрёёбутэ. Николай Васильевич 1941 сыллаахха Армия5а ынырыллыбыта, сэрии буолуон иннинэ, Карл Маркс аатынан колхозка биир кыайыылаах-хотуулаах улэhит киhинэн биллэр этэ. Ол иhин кинини хонуу биригэдьииринэн анаабыттара.
Н.В. Прохоров Ар5аанны фронт 33-с армиятын 110-с дивизиятыгар тиийбитин туhунан туоhулуур киhи эмиэ баар. Кини - А5а дойдуну кёмускуур Улуу сэрии инбэлиитэ, билиннитэ “Горнай” совхоз Соло5онноо5у отделениетын ыскылаатын сэбиэдиссэйэ А.К.Захаров. Хорсун снайпер сэрииттэн "Бойобуой утуёлэрин иhин" медаллаах, А5а дойду сэриитин 11 степенээх орденнаах, "Германияны кыайыы иhин" медаллаах дойдутугар эргиллибитэ.Н.В.Прохоров сэриигэ бааhырбытын туhунан маннык сибидиэнньэлэр бааллар: 1942 сыл атырдьах ыйын 12 кунугэр сержант н.В.Прохоров уна илиитигэр бааhырбыт. Итинтэн ус хонон баран кинини, 1291 стрелковой полк сержанын, уна ёттугун буулдьа тэhэ кётён ааhар. 1291-с полк - бу 33-с армия 110-с стрелковай дивизиятын полката. 1942 сыл атырдьах ыйын 12 кунэ 1291-с полк оло5ор биир умнуллубат кунунэн буолбута. Ити кун 110-с дивизия Леоники уонна Степаники дэриэбинэлэр оройуоннарыгар немецтэр обороналарын то5о кётёр сыаллаах кимэн киириигэ туруммута. Кыргыhыы икки ёттуттэн элбэх артиллерия кёмётунэн, ёстёёх авиациятын бомбалааhынынан сэттэ куннээх туун барбыта.
Снайпер Прохоров кимэн киирии маннайгы куннэригэр уна илиитигэр бааhырар. Ол эрээри кыргыhыы хонуутуттан тахсыбата5а. Онтон ус хоноот, уна ёттугэр ыараханнык бааhыран, госпитальга киирбитэ. Онон снайпер ёстёё5ун дьин ёhуённээн, тёhё кууhэ-кыа5а тиийэринэн сэриилэспитэ саарба5а суох. Дьэ ити бааhырыы кэнниттэнёруттэн Прохоров эмиэ кыргыьыы хонуутугар тённёр. Бу сырыыга 385-с стрелковай дивизия хайы h ардьыттарын батальонугар тубэhэр. 1943 сыл кулун тутар 10 кунутэр ёстёёх буулдьата кини ханас булгунугэр туhэн хатанан хаалар. Тиhэх, алтыс бааhырыытыгар ёстёёх снарядын оскуолката уна тоноло5ун улту кётёр. Дьэ, ити курдук-хорсун буойун алта тёгул сэриигэ киирэ-киирэ бааhыран тахсар, ол аайы чааhын нуёмэрэ уларыйар: 384-с стрелковай полк, 418-с стрелковай полк, 424-с стрелковай дивизия 44-с стрелковай полката.
“Кыым” хаhыат 26.08.67 с. нуёмэриттэн ылыллан сурулунна.
Ити иннинэ эмиэ “Кыым” хаhыат 06.08.67 с. нуёмэригэр "Снайпер Н.В.Прохоровы ким билэрий?" диэн И.Иванов ыстатыйата тахсыбыта. Ар5аанны фронт 33-с армиятын "За правое дело" диэн армейскай хаhыатын 1942 сыл бэс ыйын 25 кунунээ5и нуёмэригэр суруллубут снайпер Н.Прохоров "А5ам эппитин ёйдуубун" диэн корреспонденцията бэчээттэммитэ. 33-с армия "За правое дело" хаhыатын ахсынньы 21 кунунээ5и нуёмэригэр байыастар Прохоров уонна Евстигнеев хорсун быhыылара кэпсэнэр: "Байыастар Прохоров уонна Евстигнеев бойобуой харабыллааhынтан тыанан тённён испиттэрэ. Эмискэ уна ёттулэригэр саа тыаhаабыта. Кыhыл армеецтар хаптас гыммыттара уонна ойууру одууласпыттара. Прохоров кыра5ы хара5а биир тииккэ фашистскай "кэ5эни" кёрбутэ. Кини кыныы охсоот, бинтиэпкэтин чыыбыhын тардыбыта. Фашист ёлён сиргэ "лис" гына туспутэ."
33-с армия 110-с дивизиятыгар Н.Прохоров снайпер баара. Архив докумуоннарыттан кёрдёххё, 1942 с, бастын снайпер быhыытынан 2 тёгул правительственнай на5арааданы ылбыта эмиэ кэрэхсэбиллээх. Ити дивизия ыам ыйын 21 кунунээ5и хаhыатыгар Прохоров 77, Гуляев 73, Афанасьев 64, Спирин 61 ёстёё5у дьакыйдылар диэн корреспонденция баар.
И.Иванов ыстатыйатыттан.
1947 сыллаахха Бэрдьигэстээххэ физругунан улэлээбитэ. Онтон кэлин доруобуйата мёлтёён аа5ар бала5анна, онтон быткомбинакка кладовщиктаабыта. Сэриигэ элбэх бааhы ылбыт буолан сылга 2-3 ый балыыhа5а сытан эмтэнэрэ да туhаламмата5а. Уhун, ыарахан ыарыы кэнниттэн 1957 сыллаахха ёлбутэ.
Тохсунньу 14 кунэ 1975 сыл.
МИХАЙЛОВ ИННОКЕНТИЙ НИКОЛАЕВИЧ
Биир сымыыт ханна сытыйбата5ай...
Чита5а байыаннай уёрэ5и бутэрбиппит кэнниттэн Москва куорат ар5аа кытыытыгар тиэйэн а5алан поезтан суёккээбиттэрэ. Туhээт сатыы фронт диэки аттаммыппыт. Аара оhохторо эрэ хороhон турар умайбыт дьиэлэрдээх дэриэбинэлэри, немецтэр ёлуктэрин, алдьаммыт-умайбыт сэрии араас техникаларын кёрён саллыбыппыт. Тохтобулга ат ёлугун булан, ким сатыырынан кэрдэн ылан, буhаран, утэн сиирбит. Онно кёрдёххё биhигиннээ5эр олус да баайдык-тоттук олорбуттар быhыылаа5а.
Ситэ хомуллубатах, харалла илик олохтоохтор, байыаннайдар ёлуктэрэ ыhылла да, кыстанан да сыталлара. Немецтэр куоталларыгар сэрииттэн ордубут тутууну барытын уоттаан баралларын кёрён итэ5эйбиппит. Ити курдук айаннаан харыйа ойуур иhигэр, фронт линиятын кэннигэр, кэлэн тохтообуппут. Сэрии тыаhа-ууhа субу иhиллэ турара. Мин Мытаахха учууталлыы сылдьан ынырыллыбыт Трифонов Иван Михайловиhы кытта биир отделение5а тубэстибит. Сарсыныгар олунньу 15 кунугэр Мочальники дэриэбинэ5э ыраас хонуунан атаакалатан киллэрдилэр. Ханнык да сэрии техниката ёйёёбётё. Дьон бё5ёбутун кыртаран туун тённён та5ыстыбыт. Хаара да халына сурдээ5э. Манан да халааппыт суо5а. Баhар курдьэхпитин, бэйэбит хаар анныгар сытан, ёрё тутан тоhуйдахпытына, сонно илиин уот тымтар. Буулдьа урдугунэн чып-чыыбыр5ас быhыылаа5а. Агитатордар, сахалар, балаhыанньаны кэпсииллэрэ, санаабытын кётё5ёллёрё. Онно Килээччи Киргиэлэй, Эргис киhитэ: “Дьон эрэ буолларбыт кэннигитинэн кэхтибэккэ дэриэбинэни бэйэбит ылыа5ын! Биир сымыыт ханна сытыйбата5ай”, - диэбитэ ёйбёр субу баар.
Ити сарсыныгар эмиэ ол дэриэбинэбитигэр киирдибит. Чугаhатан баран эмиэ бэ5эhээннитээ5эр ордук алдьархайдаах уотунан кёрсустулэр. Хаары хастан, бэйэбитин хаарынан кёмунэн хонууга ол кун ёрёён ытыаластыбыт. Барар-кэлэр суох. Халаата суохпут. Киhи кёhуннэр эрэ саба ытан иhэллэр. Иванныын чугас-чугас хаары хастан сытабыт. Хаар хомуогун ойо баhан ылан кёрёр хайа5астаан иннибитин сэрэнэн кэтэнэбит. Сыала кёстубэт да син биир ытыалыыгын. Буулдьа харыыта суох кэлэ турар. Сарсыарда атаака5а киирэрбитигэр нарком нуормата диэни 100-туу грамм водканы биэрбиттэрэ. Сэрэнэн испэккэбит иккиэн биир билээгэ5э кутуннубут, бииригэр чэй ыллыбыт. Иван дёрун-дёрун ытара, учугэйдэттэ5инэ буолуо: “Оох, таптым,”-диир санатын истэрим...
Васильев Николай Петрович, тыыл, улэ ветерана
СЕМЕНОВ ЕГОР ИВАНОВИЧ
(ахтыы)
Мин ньурба5анчына диэн сиргэ 1919 сыллаахха Кэйбэлэ диэн дэриэбинэ5э тёрёёбутум. А5ам Иван, ийэм Марфа, сэттэ о5о этибит: туёрт уол, ус кыыс. 1931 сыллаахха маннайгы кылааска уёрэнэ киирбитим. Убайым Миитэрэй ус кылаас уёрэхтээх, мин туёрт кылаас уёрэхтээхпин. 1938 сыллаахтан холкуоска улэлиибин, ситэ кыайан уёрэммэтэ5им. 1939 сыллаахха Бэрдьигэстээххэ суотчут куурсугар кыратык уёрэнэн баран устунан Калинин холкуоска суотчуттаабытым, 1940 сылга дылы, онтон 1941 сыллаахха аармыйа5а ылбыттара. Онно биhиги бастын дьоннорбут барбыттара. Онтон 1942 сыллаахха биhиги дьоммутун ылбыттара. Онтон киhи суох буолан миигин холкуос бэрэссэдээтэлинэн уонна биригэдьииринэн улэлэппиттэрэ. Дьон бары аармыйа5а баран аччык бё5ё этибит, онон дьону улэ5э салайыы кытаанах этэ. Миигин 1942 сыллаахха ыраах учаастакка оттуу сырыттахпына ынырбыттара, а5абын, ийэбин дьиэбэр баран нэhиилэ кёрсубутум, ыксал бё5ётё этэ. Бэрдьигэстээххэ тиийэн хамыhыйа5а кёрдёрбуппут. Миигин кытта Семенов Федот Романович уонна Семенов Прокопий Тарасович буолан куоракка тиийэн эмиэ хамыhыйаны ааспыппыт. Прокопий Тарасович хаалбыта. Биhиги икки буолан атын нэhилиэк дьонун кытта холбоhон борохуотунан ёрус баhыгар туhэн баран массыынан айаннаан Ангара ёрускэ тиийэн эмиэ борохуотунан айаннаан Иркутскай куоракка тимир суолунан айаннаан Чита куоракка тиийэн дьэ тус-туспа барбыппыт: мин байыаннай уёрэххэ, Федот Романович улэ5э хаалбыта. Хабаровскай куоракка уёрэнэн баран дьэ сэриигэ барбытым. Тимир суолунан айаннаан сэрии бара турар сиригэр, Белгород таhыгар Уяновка диэн сиргэ ытар пушка5а ботуруон угааччынан анаммытым.
Биир пушка5а командирдыын алта киhи сылдьара. Пушкабытын Газик курдук массыына соhоро, бэйэбит онно олорор этибит. Бурдук уунэн а5ай турар этэ. Ол таhынан тимир суол ааhара. Ол кытыытыгар биhиги оностон бутэн баран сыттахпытына ус киhини разведка5а ыыппыттара. Бурдук нёнуё ёттугэр мин кёрдёхпунэ бёлкёй-бёлкёй талахтар кёстёллёр. Ону итинник таанканы маскировкалаабыттар диэн кэпсииллэр. Билигин ытабыт диэтилэр. Ус барбыт дьоммут таннаран биэрэн ыксаан били кууча тала5ы ытан бардыбыт. Умайан бардылар, киhи ойон туруох буолбатах снаряд кэлэн тус да тус, ити эстэр бу эстэр. Дьон бё5ё ыьыы-хаьыы, онтон арыый сэллии туста. Ёйдёён кёрбуппут киhи бё5ё ёлбут, аранньы буолбут саллааттары ылаары гыннахха снаряд кэлэн туhэр. Биhиги артиллерия5а туёрт саха этибит Корнилов, Румянцев, Софронов. Корнилов араанньы буолбутун кёрбутум ол кэнниттэн кинини кёрбётё5ум уонна биhиги баарбыт. Окопа5а сытан арай кёрбуппут немец самолета иhэр эбит, олох алларааннан кётён иhэр ону мин ытыалаан субуруттум. Дьонум бэйэбин ыта сыстылар, таннаран биэрдин диэн. Билигин кэлэн бомбалыа дииллэр кэлбэтэ5э ол диэки самолет умайбыт диэтилэр. Немец пехотата кимэн киирэн иhэр этэ бурдугунан сирэйдэнэн, биhиэхэ хамаанда суох куотун эбэтэр ытын диэн, онтон хойут ёй ылан куотун диэтилэр. Мин иhиттим да куоттум, снаряд тустэ, охтон баран хотоол иhигэр тустум, баран истэхпинэ: “Семенов!" -диэн ким эрэ ынырда, ону кёрё туспутум Корнилов эбит, ата5ар араанньы буолбут. Бэрэбээскилээн баран илдьибэтэхтэр, ону мин илтим, наhаа ыарахан, анаар ата5ар кылыйан иhэр, биир нуучча куотан иhэригэр кёмёлёс диэбиппэр кёмёлёстё. Санчаска туттаран баран бараары гыммыппытыгар ыыппатылар, бэрэбээскилээбиппитин кэннэ улахан суолга массыына5а киллэрэн биэрин диэтилэр бэйэбит куотаары олоробут диэтилэр. Илдьэн массыына5а уктубут уонна бэйэбит сатыы бардыбыт. Сарсыныгар пушкабыт тобо5ун хомуйан тохтоон аа5ынан кёрдубут. Дьон кэпсэтэрин иhиттэхпитинэ 250 киhиттэн 57 киhи хаалбыт. Онон сэриигэ киирэр кыах суох. Биhиги взвод командира Белов Иван, отделение командира Шишкин Иван диэн. Бу сэриибитигэр биир танканы уматтыгыт диэн наводчик Михайловка, Чиряевка уонна командир Шишкиннэ “За отвагу” диэн мэтээллэри на5араада биэрбиттэрэ, миэхэ уонна снаряд таскайдыыр киhиэхэ 600 солкуобай харчынан бириэмийэ биэрбиттэрэ.
Бу кэнниттэн командир уонна снаряд таскайдыыр уол ёлбуттэрэ. Онтон тыылга тахсан ёлбут дьоммут оннугар сана дьонунан толорон биэрбиттэрэ. Смоленскай куоракка сэриилэhэн хойут иккиhин эстибиппит. Онон эмиэ тыылга барбыппыт. Москва таhыгар Тула куоракка кэлбиппит. Онно кэлэн а5ыйах бириэмэ уёрэнэн самоходнай танканы ылан мин уруккум курдук пушка иитээччиннэн сылдьыбытым. Онон маршал Конев командатыгар сулууспалаан Белоруссия сиринэн, I Украинскайга сэриилэhэн бара турбуппут. Онтон Польша сиригэр ёр сэриилэhэн элбэх ёрустэри туораан сэриилэспиппит. Биhиги Польша5а Брослау куоракка танкабыт умайан хаалбыта мин наводчик уонна ыытааччы уhуён араанньы буолбуппут. Мин атахпын осколка таппыта. Ыытааччы анаар ата5ын тоhуппута, онно билиэн тубэспит этэ. Кыайан киирэн быыhаабакка хаалбыттара биhиги туёспутунэн сыыллан нэhиилэ туораабыппыт. Биhиги чааспыт 31-с стрелковай дивизия 151-с артиллерийскай самоходнай батальон В/Ч 23607. Бу кэнниттэн утуёрэн баран аны гвардейскай батальонна пехота5а сылдьан Сан ёруhу туораан баран иhэн эмиэ кёхсубэр, харахпар оскуолка кыырпа5а кэлэн туспутэ. Онтон утуёрэн баран эмиэ инним диэкки баран испитим. Дрезден куоратынан Чехословакияннан Прага куораты босхолоспутум. Онтон сэрии дьэ бутэн кыайыы кунун Прага5а ылбытым. Прага диэн мэтээллээх этим. Польша сиригэр сэриигэ “Слава III степенэ” орден, “Отечественная война I степенэ” уонна алта юбилейнай мэтээл баар.
1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар барбытым. 1946 сыллаахха ахсынньыга дойдубар кэлбитим. Сэрииттэн кэлэн хонуу биригэдьииринэн улэлээбитим. Уонна таба5а кёрууругэр эмиэ биригэдьииринэн. Онтон манна кэлэн баран сопхуоска бостуугунан, ньирэй кёрёёччуннэн улэлээн кэлбитим уонна биэнсийэ5э тахсыахпар диэри тутуу улэhитинэн улэлээбитим.
Мин ба5арыам этэ аны сэрии буолбатыгар, дьон хаана тохтубатыгар, урукку курдук аччыктааhын суох буоларыгар. Онон билинни уйэ5э киhи уёрэниэхтээх, улэлиэхтээх манна барытынар чиэhинэй буолуу уонна кылаабынайа дисциплиинэлээх буолуу.
Суруйдум Семенов Егор Иванович, 76 саастаах.
Мин Горнай оройуонугар ньурба5анчына нэhилиэгэр 1921 сыллаахха муус устар 17 кунугэр дьаданы кэргэннэ тёрёёбутум, 1930 сылтан 1934 сылга диэри оскуола5а уёрэнэн IV кылааhы бутэрбитим, онтон 1935 сылтан 1938 сылга диэри ликбезкэ уёрэммитим. 1939 сыл бастакы быыбарга нэ h илиэ к Советын депу т ата буолан, 1939 сылтан 1941 сы л га диэри С овекка секретардаабытым. Онтон сэриигэ Совет председателэ барбытын кэннэ, 1941-42 сылларга Сове к ка председателлээн олорон иккис хомуурга, эбэтэр 1942 сыл от ыйыгар сэр иилэh эр армия 5 а ы н ырыллан барбытым .
Уралга тиийэн уёрэнэн баран, 1943 сыл олунньу ыйга Калининскай фронна 44-с армия5а 28-с инженернэй-сапернай бригада 5 а саперынан сылдьыбы т ым. 3- с Белорусскай фронт Маршал т.Баграмян армията Литванан киирэн кэлин I Прибалтийскай фронна холбоспуппут. Онон сэрии бутуёр диэри ити армия 5 а сылдьан Кенингсберг куораты ылсан, Польшанан Германия сиригэр Померания5а Одер ёрускэ Щеттин куоракка тиийэн сэриини тумуктээбиппит. 1945 сыл ыам ыйын 9 кунугэр кыайыы буолбута.
Армия5а сылдьан ефрейтор этим, онтон сэриилэhэр армия5а сылдьан полковой оскуола5а 1944 сыллаахха уёрэнэн шофер буолан шофердаабытым. Маннык на 5 араадалаахпын М едаллар : "За боевые заслуги", “ За победу над Германией", "За взятие Кенинсберга", "За доблестный труд в 1941-45 гг . ", "20 лет победы в Великой Отечественной войне ." 50 лет ВС СССР", "100-летин рождения В.И.Ленина". И.В.Сталинтан 2 благодарность уонна I Прибалтийскай фронт командующайын благодарнаhын ылбытым. Билигин быткомбинатка директорынан улэлиибин.
Олунньу 17 кунэ 1975 сыл
СЕРГЕЕВ ГАВРИЛ МАТВЕЕВИЧ
“400-тэн уоммут ордубута...”
(Ахтыы)
• Биэс хонукка сынньаммакка да, аhаабакка да сэриилэспиттэрэ.
Мин 1916 сыллаахха олунньу 10 кунугэр Соло5он нэhилиэгэр тёрёёбутум. 1941 сыл атырдьах ыйын 28 кунугэр диэри Чкалов аатынан колхозка производство5а улэлээбитим. 1941 сыллаахха куhун атырдьах ыйын 29 кунугэр Советскай Армия5а ынырыллыбытым. Бала5ан ыйын ортотун диэки Чита5а тиийбитим. Манна ус ый кэринэ тохтоон уёрэнэн баран, “Дассан” диэн байыаннай лаа5ырга кэлэн, 1942 сыл олунньу 10 кунугэр салгыы уёрэммиппит. Онтон бу куннэ Дассантан Ар5аа фронна барбыппыт.
Кулун тутар санатыгар Ленинградскай уобаласка икки дэриэбинэ икки ардыгар сэттэ хонукка 400 кэринэ сахалар оборона5а сыппыппыт. Онно ханас илиибин тарба5ым таhынан миинэ оскуолката тыыра кёппутэ. Оборона5а сытан, Дьяконов Максим Константинович ёлбутун туhунан истибитим. Онтон ол дэриэбинэлэри уна ёттулэринэн эргийэн хас да хонукка кунуhун суола суох сиринэн айаннаабыппыт. Туунун тохтоон сынньанарбыт. Ол айаннаан иhэн биир урэххэ эниэни таннары киирэн истэхпинэ, немецтэр ытыалаан куhуйдулар. Хаар урдэ бур5айан олорор этэ. Биhиги урэх иhигэр сырсан киирдибит. Онно киирэн баран, немецтэр урэх унуор маар кэнниттэн, хойуу уёл тумултан ыталларын билбиппит. Бу сыырга сынньаммакка да, аhаабакка да эрэ биэс хонукка сэриилэспиппит. Аhылыкпытын ким да киллэрэн биэрбэтэ5э. Кими да тёттёру ас ыллара ыыппаттар. Биэс куннээх туун сэриигэ 400 киhи киирбититтэн уонча киhи тыыннаах ордубуппут. Бу сэриигэ минометунан ытаннар ханас илиим тарба5ын быhа кётуппуттэрэ. Тарба5ым утуёруёр диэри Боровичи куоракка ый кэринэ госпитальга сыппытым, онтон ый анара Боровичиттан чугас биир дэриэбинэ5э эбии уёрэппиттэрэ. Ол кэнниттэн сайыны быhа обороннай характердаах сэриигэ сылдьыбытым. Ол сылдьан, хабар5абар бааhыран, эмиэ ый кэринэ эмтэммитим. Бу эмтэнэн баран, бала5ан ыйыгар ус хонукка тохтоло суох, аhаабакка эрэ сэриигэ киирэ сылдьан, миномет снарядын оскуолкатыттан табыллан уна илиибэр, уна атахпар бааhырбытым. 1942 сыл бала5ан ыйын 3 кунуттэн 1943 сыл кулун тутар 13 кунугэр диэри Ивановскай уобаласка Фурманов куоракка госпитальга сыппытым. Ол саас бэс ыйыгар дойдубар эргиллэн кэлбитим. Мин рядовой саллаат этим...
Тохсунньу 23 кунугэр, 1975 с.
БЕЛОЛЮБСКАЙ ЕГОР МАТВЕЕВИЧ
Мин 1943 сыллаахха бэс ыйын 22 кунугэр армия5а ынырыллыбытым. Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтиттэн барыта 700 буолан Дьокуускай куоракка сатыы аттаммыппыт. Куораттан массыына кэлиэхтээх этэ да оччотоо5у сэрии ыар кэмин уустук усулуобуйатынан сибээстээн массыына кыайан кэлбэтэ5э. Биhиги армия5а ынырыллыбыт талбыт курдук эдэр уолаттар улаханнык илистибэккэ 4 эрэ хонон Дьокуускайга кэлбиппит. Оччолорго мин 7 кылаас уёрэхтээх уол этим. Дьокуускайга хоммуппут эрэ уонна “Ленин” диэн пароходунан хас да хонук устата айаннаан Иркутскайга а5албыттара. Иркутскайга кэлбиппитигэр военнай командование сорохпутун илин, сорохпутун ар5аа бара5ыт диэн тыырталаабыттара. Ар5аа немецкэй фашистары кытта сэриигэ барбыттары ордугургуу санаабытым, кыырыктаах-куустээх санаалаах ёстёё5у ултурутуhэри ама ким ба5арбата5ай?
Илин барааччы саллааттар уксубут Чита куоракка тохтообуппут. Дьэ, манна байыаннай уёрэх кытаанах буолан баран наадалаах оскуолатын, уёрэ5ин эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Байыаннай уёрэ5и бутэрэн баран Чита5а баар рабочай батальонна сулууспалаабытым. Биир киэhэ 1945 сыллаахха ыам ыйын санатыгар Германия кыаттарбытын, бэриммитин туhунан сурах кэлбитигэр уёрбуппутун хаhан да умнубаппын.
Ол киэhэ тревога буолла. Строй иннигэр Японскай самурайдары кытта сэрии са5аламмытын биллэрбиттэрэ. Поеhынан балтараа суукка курдук айаннаан Японскай сэриинэн окупацияланан олорор Маньчжурия чугаhыгар кэлбиппит. Атырдьах ыйын 9 кунугэр туун Маньчжурия куораты штурмалаабыппыт уонна улахан утарсыhыыта суох куораты ылбыппыт. То5о диэтэххэ Япония манна олорбут улахан сэриитэ атын сэрии фронугар кёспут этэ. Мин сэриилэhэр чааспыттан биир киhи ёлбутэ уонна биир киhи бааhырбыта. Биhиги сэриилээбит сирбитинэн ёстёёх кэбирэх точката этэ. Куорат иhигэр киирэн поезд станциятын а5ыйах ытыалаhыы кэнниттэн эмиэ бэйэбит илиибитигэр ыллыбыт. Ити кэнниттэн мин улаханнык сэриилэспэтэ5им эрээри Япония самурайдарын Монголия, СССР, Китай территориятыттан уурбут, Советскай Армия5а сулууспалаабыппынан киэн туттабын. Сэрии кэнниттэн салгыы 6-с гвардейскай мотострелковай батальонна сулууспалаабытым уонна 1948 сыллаахха дойдубар кэлбитим.
О5олоор, сэрии диэн кутталлаах, суостаах суол. Мин аны сэрии буолбатыгар ба5арабын. Эhиги эйэлээх олоххо учугэйдик уёрэнин, улэhит киhи буолан тахсын! Оттон уолаттар, хаhан эмэ наада буолар кэм кэллэ5инэ Ийэ дойдугутун кёмускуургэ куруук бэлэм буолун!
Гвардеец Егор Белолюбскай, 23.02.1980 сыл.
ТАРАСОВ СЕРГЕЙ ГАВРИЛЬЕВИЧ
Мин 1916 сыллаахха Соло5он нэhилиэгэр тёрёёбутум. 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 27 кунугэр армия5а барарга повестка кэлбитэ. Бу иннигэр Соло5он нэhилиэгэр Киров аатынан холкуоска бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн улэлиир этим. Читинскэй уобаласка, Чита куоракка 4 ый кэринэ учебнай чааска уёрэммитим, онтон тохсунньу ыйга Дацан диэн сиргэ кёhёрён уёрэппиттэрэ, онтон биир ый буолан баран, фронна ыыппыттара. Фронна 23 кун айаннаан Москва куорат таhыгар тимир суол станциятыгар 4 хонукка тохтоон баран, Ар5аа фронна Смоленскай уобаласка 33-с армия 110-с дивизиятын 1287-с стрелковай полкатыгар олунньу санатыгар тиийбиппит. Манна аан бастаан Мочальники дэриэбинэни ылыахтаах этибит. Ону 3 туун ыла сатаан баран, кыайан ылбакка тённён атын Расково диэн дэриэбинэ5э кулун тутартан оборона5а турбуппут. Муус устарга, ыам ыйыгар уонна бэс ыйыгар турбуппут. Онтон от ыйыгар Цериво диэн танара дьиэлээх дэриэбинэ5э наступление онорон баран, эмиэ тёттёру кыргыhа тахсыбыппыт, ол сэриигэ биир дойдулаахтарым Михайлов Николай уонна Спиридон ёлбуттэрэ, онтон атырдьах ыйын 13 кунугэр Ар5аа фронна барытыгар наступление буолбута. Онно оборонаны то5о кётён, Сидоровка дэриэбинэни, онтон да атын хас да дэриэбинэни ылан бараммыт, хас да кун сынньанан баран, Дубровка дэриэбинэ5э икки ёттуттэн 4 кун устата кытаанах кыргыhыы буолбута, онно биhиги батальонтан ахсааннаах киhи ордубута.
Сэриигэ учугэйдик кыттыбытым иhин миэхэ "Хорсунун иhин" медаль биэрбиттэрэ. Онно уна атахпар ыараханнык бааhыран госпитальга 15 ый, онтон Сибииргэ Свердловскай куоракка 4 ый сыппытым. Утуёрэн баран, дойдубар 1943 сыллаахха бэс ыйыгар кэлбитим. Онтон Горнай Райпотун систематыгар 16 сыл улэлээбитим уонна совхозка 8 сыл ыскылаакка кассирынан сылдьан баран, пенсия5а тахсан, райпо5а кочегар-харабылынан улэлээбитим 3 сыла буолла.
Олунньу 30 кунэ 1975 сыл.
ЕФРЕМОВ ЕГОР ЕФИМОВИЧ
Мин 1921 сыллаахха ыам ыйын 6 кунугэр Ар5аа Ханалас Мытаах нэhилиэгэр, билиннитинэн Горнай оройуонун Соло5он нэhилиэгэр "Кыталыктаах" учаастагар тёрёёбутум. А5ам Ефремов Ефим Степанович, ийэм Ефремова Александра 1942 сыл атырдьах ыйын 28 кунугэр, 21 сааспар сэриилэhэр Кыhыл Армия кэккэтигэр сулууспалыы ынырыллыбытым. Миигин уонна Александр Михайлович Захаровы чугас эргин Эбэ иhигэр оттуу сырыттахпытына, Сэбиэккэ улэлиир икки кыргыттар бэбиэскэ а5алан туттардылар уонна бёhуёлэккэ Сэбиэккэ илдьэ кэллилэр. Куотуохтара диэн сэрэнэн 32-лээх сааны сугэ сылдьаллар. Хамыыhыйаны барабыт. Дьону кэнсэлээрийэттэн киллэрэн хаайан истилэр, дьиэ ааныгар армияттан араанньытынан кэлбит Лукин Гаврил Дыгдай винтовкалаах харабыллаан турар, кими да таhаарбат, куруёхтэрэ диэн буолуо. Хамыыhыйа куну быhа буолла, дьиэбитигэр кими да ыыппатылар. Мария диэн кыыhынан, дьоммор кэлэн кёрустуннэр диэн илдьиттээтим. Сотору тиийэн кэллилэр. Барар дьонно кими да чугаhаппаттар, ийэлээх, а5ам ытаhа тураллар. Туора ¬рэххэ олохтоох Сергеев Григорий Матвеевич эмиэ барар буолла, онон Чкалов холкуостан ус уол барар буоллубут. Айанныыр ыhыкпыт суох, нэhиилэ биир киилэ арыыны холкуостан ыллыбыт. Сэбиэтинэн бурдук кёрдёёбуппутун биэрбэтилэр, эгэ харчы кэлиэ дуо, суох. Хонтуора ааныгар чэй иhэн баран, айанна туруннубут. Барааччылар барыта уонча буоллубут. Харабыллаан тураллар. Ийэлээх, а5абын кытта хонтуора туннугэ алдьаммытынан илии тутуhан быраhаайдастым. Киэhэ кун киириитэ, аты иккилии киhи миинэн, айаннаатыбыт, иннибитигэр, кэннибитигэр саалаах дьон харабыллаан иhэллэр. Атаарааччылар ытаhа хааллылар. Чычааска туун кэллибит. Иччитэх ампаарга хаайан баран ёссё хатаатылар. Таhырдьа манаан хоннулар. Ол туун алдьархайдаах хаар хаhын тустэ. Тонон иэдэйдибит.
Оройуон киинигэр Бэрдьигэстээххэ кун ортотун са5ана кэллибит. Кулууп дьиэтигэр, оскуола5а киhи бё5ё мустубут, бары армия5а барааччылар. Куну быhа строевойунан хаамтардылар. Хас да хонон баран сууhунэн киhи Кэнкэмэ5э диэри сатыы айаннаатыбыт. Куорат уонна оройуон байыаннайдара арыаллаан иЬэллэр. Сарсыарда куораттан массыыналар кэлэннэр тиэйэн бардылар. Массыына аайы 50 киhини тиэйдилэр, нэhиилэ тыыннаах эрэ кэллибит. Ворошилов уулусса5а а5алан туhэртээтилэр.
Дьокуускайга нэдиэлэ буолан баран, Карл Маркс борохуотунан дойдубутуттан арахсар, уhун айанна туруннубут. Ёлуёнэ, Ангара ёрустэринэн уhуннук борохуотунан айаннаатыбыт. Айаммыт устатыгар нуучча уолаттара ата5астаары гыналлар, охсуhаары айдаан бё5ёлёр, ордук нууччалыы учугэйдик билэр булуулэр аахсаллар. Военнай чааска тиийэн бары тэн буоллубут. Кэнники земляктар диэн кёрсуhэбит, эйэлэстибит. Иркутскай уобаласка "Мальта" диэн станция5а а5алтаан баран. барыбытын тус-туспа байыаннай чаастарга 2-лии, 3 -туу киhинэн арааттаабыттара. Мин 585 стрелковай дивизия5а, 82 мм миномекка минометчик идэтигэр 1943 сыл тохсунньу 7 кунугэр диэри уёрэнним, онтон Ар5аа фронна бардыбыт. Сэриилэhэр сирбит чуолкайдаммакка Москва анныгар биир ый тохтоон бараммыт Смоленскай куораты кёмускуургэ эбии куус быhыытынан ыыппыттара. Поезд куоракка тириэрдибэккэ, аара суёкээбитэ. Икки суукка сатыы хааман тууннэри-кунустэри айаннаан, Смоленскай куораттан 30 км сиргэ ойуурга тиийэн, буор хаhан землянка5а олорорго тэриннибит.
Бомба, снаряд тыаhа тууннэри-куннэри ньиргийэр, туун харана5а сэрии уота кулумнээн олороро. Мальтаттан биир эшелонна 4 тыhыынча киhи барбыта, сахата - тыhыынчаттан ордук киhи баара. Смоленскайга сатыы хаамарга хаара халынынан барыбытын салыннарбыта. Фронна киирэн иэспитин тёлёёру кун-туун аайы кэтэспиппит да, ый курдук буолан баран Украинскай фронна, Харьков куорат кёмускэлигэр, 19 стрелковай девизия5а 1310 сп эбии куус быhыытынан барарга Верховнай Главнокомандующай бирикээhэ кэлбитэ. Хас да суукка поездка айаннаан баран, сатыы айанныырга бирикээс бэриллэн, айанна туруммуппут. Айаммыт кытаанах этэ. Сэриилэhэр тэрилбитин соhон, сугэн, тууннэри-кунустэри аhаабакка айаннаабыппыт. Хаhан эмэ 10 мунуутэ сынньалан биллэриллэр, ол кыра кэмнэ охтон тустун да, утуйан хаала5ын. Арыт дэриэбинэни ортотунан айанныыгын, онно убайдары батыhан ыалга киирдэххинэ, ханнык эмэ о5уруот аhынан, чэйинэн кундулууллэр этэ. Сорох ыаллар аччык олороллоро. Айаммыт устатын тухары сэрии урусхаллаабыт сиринэн айанныыбыт. Бутун сопхуостары, холхуостары, дэриэбинэлэри туох да ордубат гына урусхаллаабыттар, умаппыттар этэ. ¬гус сирдэргэ дьиэлэр турбаларара эрэ хороhон кёстёллёрё. Суёhу ёлугун чохчолоон кэбиhэллэр эбит, суол ханаабалара суёhу, киhи хаанынан суурдэллэр. Сэрии сэбэ урусхалламмыта кёруёххэ ынырык. Саллааттар бары кыhынны танаhынан кэлэммит сурдээхтик эрэйдэннибит, хаатынканан ууну, бадарааны кэhэ сылдьабыт. Инчэ5эйтэн атахпыт бутуннуу хабыллан хаалла.
Харьковка 6 суукка айаннаан, куутуулээх сирбитигэр кулун тутар 7 кунугэр киэhэлик кэллибит. Куорат ортотун диэки буомбаламмыт дьиэ анныларыгар тохтуурга бирикээс биэрдилэр, нэhиилэ хонор сир буллубут. Куорат бутуннуутэ урусхалланан умайа турар, немец самолета тууннэри-куннэри бомбалыыр. Биhиги чааспыт тохтообут сиригэр чугас походнай кухня кэлэн ас буhаран эрэрэ. Итии аhылык диэни аhаабатахпыт ыраатан, сурдээхтик уёрбуппут. Ол уёруубут ёр буолбата5а. Сотору буолаат, кухня урдугэр бомба туhэн икки ат, икки повар улту тэптэриллэн кудэннэ кёттулэр, бэйэбитин ёлёртуу сыста. Убайдар, сахалар бука бары бу дойдуттан ордор биллибэт диэн ибир-сибир кэпсэтэллэрэ, кырдьа5астар кириэстэнэллэрэ. Кулун тутар 8 кунугэр ёрёён сынньанныбыт, сэриилэhэр сэппитин уллэрдилэр. Командирдарга кааска биэрдилэр, саллааттарга винтовка да тиийбэтэ. Винтовкалаах саллааттарга 25 ботуруону биэрдилэр, ботуруон саппааhа суох, онон харыстаан, немеhи кёрдёххутунэ эрэ ыта5ыт диэн бирикээстэннэ. Саата суохтар кимэн киириигэ ёлбут дьонтон ылаарын диэн буолла. Онон уоттаах сэриигэ киирэрбит чуолкайданна.
Кулун тутар 9 кунугэр тууннэри походка барарга бирикээс бэриллэн тууну быhа хааман, халлаан сырдыыта куорат кытыытыгар тохтоотубут. Ёстёёх кэлэрин тоhуйа сыппыппыт. Халлаан, лаппа сырдаабытын кэннэ сэпкитин учугэйдик бэлэмнэнин, ботуроннутун чугаhатыц диэтилэр. Командирдар сирэйдэрэ-харахтара уларыйбыта сурдээх, саллааттар ёлуу ааныгар кэллибит, ким тыыннаах хаалара биллибэт диэн сибигинэhэн кэпсэтэрбит. Ёр-ётёр буолбатыбыт, командирдар роталары тус-туспа туhаайыыга илдьэ бардылар. Сотору ытыалаhыы бё5ётё буолла, сир дойду буорунан ёрукуйдэ. Ёлбут кэмэ суох, араанньы буолбут дьон уёгуулэрэ-хаhыылара ёй-мэйдээх тулуйбат улугэрэ. Полк командира улаханнык бааhырбытын наhыылканан илдьэ бардылар. Кун ортотун са5ана ытыалаhыы намыраата. Тыыннаах ордубут рота, взвод командирдара тыыннаах ордубуттары чуолкайдаан, сана роталары тэрийэргэ быhаардылар. ¬гус командирдар ёлбуттэрэ, араанньы буолбуттара чуолкайданна. Сана тэриллибит роталары куорат тас ёттунээ5и обороналарга ыыталыырга бирикээс бэрилиннэ. Ёстёёх кууhунэн баhыйан, сэриилэhэр техниката элбэ5инэн маннайгы кёрсуhуугэ биhиги полкабытын урусхаллаата, кууспутун ёhуллэ. Биhиги ротабытыттан уонча эрэ саллаат хаалла. Ротабыт командира сана ротаны хомуйан хамаандалыыр буолла. Кун аайы атаака5а киирэбит ол аайы дьоммут кё5урээн иhэр, онтон чугуйуу хомолтотун биллибит.
Кулун тутар 14-15 куннэригэр Харьков куорат биир муостатыгар уёрэппит учууталбынаан Иван Павлович Колесовтыын эмискэ кёрсуhэ тустубут. Тыыннаахпытыгар, кёрсуспуппутугэр уёруу бё5ё. Кинилэр роталарыттан 10-ча эрэ киhи ордубут этэ. нэдиэлэ устата буолбут сэрии ыар содулун кэпсэппиппит. Иван Павлович ручной пулеметунан нэдиэлэ устата туунэри-куннэри ёстёёхтуун тохтоло суох ытыаласпытын, улаханнык сылайбытын кэпсээбитэ. Иван Павлович солдатскай паек килиэбин уонна саахарын анардаан сиэбиппит. Саллаат аhылыга кунду буолар этэ. Уhуннук кэпсэтэр бириэмэ суо5а онон нэhиилэ биэс мунуутэ курдук кэпсэттибит. Иккиэн дойдубутугар чэгиэн-чэбдик эргиллэн тиийэн кёрсуёххэ диэри, илиибитин ыга тутуhан, уураhан баран харахпыт уутун сотто-сотто ара5ыстыбыт. Иван Павлович дойдутугар эргиллибэтэ5э. Харьков кыргыhыытыгар сырдык дууhатын толук биэрбитэ ол эрээри, дойдутугар Мэнэ5э хомойуох иhин, ханнык да ахтыыга суруллубатах.
19-с стрелковай дивизия, ол иhигэр биhиги полкабыт тёгуруктээhиннэ тубэстэ. Бу туун Полушев дэриэбинэни босхолуурга бирикээс бэриллэн, халлаан сырдыар диэри хаан тохтуулаах кыргыhыы буолла. 82 мм минометунан 10-ча дьааhык минаны ыттыбыт. Онон боеприпаспыт буттэ. Кулун тутар 20 кунугэр сарсыарда немец куустээх уоту кириэстии аста, мин ол бириэмэ5э тёбём куйахатын хайа ыттаран, бэргэhэм ортотунан холобурдаах хааным барбыта, ёр бириэмэ5э дёйён сыппыт этим. Бу кунтэн ыла сэрии хонуутуттан туораабытым.
Мин 1945 сыллаахха Ар5аа граница таhыгар сулууспалаабытым. Венгрия5а 234 Запасной стрелковай дивизия учебнай батальонугар, 31.07.45 – рядовой 4-с Б.А.Л. корпуса, аэродромная рота, 10.08.45 - рядовой. Австрия5а 2-с Висленский полк связи ВВС, кабельная шестовая рота линейщик, 22.12.45. - рядовой 220 ОАТБ, аэродромная рота, взвод связи, линейщик 19.04.48. Демобилизацияланарга 1948 сыллаахха уураах тахсыбыта. Солбуйар саллаат тиийбэккэ, 1949 сыл атырдьах ыйыгар дойдубутугар атаарбыттара. Оччотоо5уга уёруу-кётуу кэмэ суох этэ. Ёр сыллаах эрэй-мун барыта умнуллубута. Тыыннаах хаалан, дойдубутугар эргиллэр эрэл санаалаах, куутуулээх кэммит ууммутэ. Хас да тыhыынчанан эдэр, кырдьа5ас саллааттар Ийэ дойдубутугар, Сахабыт сиригэр тённубуппут.
Мин армия5а сулууспалаабытым устатыгар араас омуктары кытта бииргэ сырыттым, уёруубутун, хомолтобутун бииргэ уллэстэрбит. "Сэриигэ Кыайыы туhугар , тыылга барыбыт туhугар" диэн девизтээх, тугу булбуппутун бииргэ у ллэстэн, сурдээх эйэлээхтик, до5ордуу сылдьыбыппыт. Учугэй, утуё санаалаах табаарыстардаах этим.
Мин тёрёёбут дойдубар эргиллэн ыал буолан, олох олорон, тёрёёбут дойдум Соло5онум чэлгийэ сайдарыгар олохпун анаатым. 25 сыл араас салайар улэ5э тохтобула суох улэлээтим. 1979 с ыллаахха пенсия5а тахсан баран, хойукка диэри куус-уох кыайарынан нэhилиэк общественнай улэтигэр кыттыбытым.
Ёрт бёhуёлэгэ, 2004 сыл.
